Роля сям’і ў прафесіянальным вызначэнні падлеткаў

Удалы выбар прафесіі... ці можна яго ажыццявіць, ад каго гэта залежыць і як загадзя вызначыць, што выбар зроблены правільна? Парадокс складаецца ў тым, што значна лягчэй выявіць, калі выбар робіцца памылкова, чым зразумець, што гэты выбар зроблены дакладна.

У выбары прафесіі перасякаюцца тры лініі: здольнасці чалавека, яго намеры, жадання і попыт на прафесію. Адсюль і формула ўдалага выбару, здольнасці і жаданні супадаюць з патрэбамі рынку працы. Аднак прастата гэтай формулы – усяго толькі знешні эфект. Чалавек змяняецца, абнаўляецца рынак працы і адукацыі – як паспець за ўсімі гэтымі зменамі? Фактар часу становіцца галоўным праціўнікам прафарыентацыйнай работы. Задача падрастаючага чалавека зрабіць час сваім саюзнікам у выбары жыццёвага шляху.

Сучасны рытм жыцця некалькі імклівы, а магчымасцяў не з'явілася так шмат, што сёння важна задавацца не толькі пытаннем «Як выбіраць прафесію?», але і «Калі выбіраць прафесію?»

Зразумела, задумацца над выбарам шляху ў жыцці ніколі не позна, але лепш гэта зрабіць у час. Магчымасці, якія з'явіліся ў айчыннай адукацыі ў апошні час стануць вашымі магчымасцямі, калі вы і дзіця пачнеце планаваць кар'еру і рэалізоўваць планы з 8-9 класа.

Чым могуць дапамагчы бацькі, каб іх дзіця не расчаравалася ў выбары прафесіі, ужо на пачатковым этапе навучання ў вучылішчы, тэхнікуме ці ў ВНУ, мы паспрабуем разабрацца.

Уплыў бацькоў на выбар прафесіі іх дзецьмі безумоўны. Апытанні школьнікаў паказалі, што для іх парады бацькоў адносна выбару прафесіі і навучальнай установы маюць большае значэнне, чым рэкамендацыі школы, настаўнікаў.

Няма бацькоў, якія б не жадалі дзецям дабра. Яны хвалююцца за будучыню дзяцей, шчыра жадаюць ім шчасця і хочуць дапамагчы ў выбары прафесіі.

Але бацькі могуць памыляцца. І гэтыя памылкі часам вельмі адбіваюцца на лёсе дзяцей.

Ёсць відавочныя памылкі – напрыклад завышана пераацэнка здольнасцяў сваіх сыноў і дачок. Здавалася б, менавіта бацькі маюць найбольш поўнае ўяўленне аб схільнасцях і здольнасцях дзяцей. Могуць супастаўляць жадання дзяцей з іх рэальнымі магчымасцямі. А ў рэчаіснасці часам бывае, што бацькі не здолелі знайсці сваё месца ў жыцці, сваю працу, палюбіць яе. І вось імкнуцца ажыццявіць ўласную мару ў сваіх дзецях, навязваючы ім справу, якой не давялося займацца самім.

Некаторыя бацькі, праяўляючы бурны клопат аб «выгадным», «зручным», «бяспройгрышным» усталяванні сваіх сыноў і дачок у іх дарослым жыцці, настойваюць, каб яны выбралі прэстыжную, на іх думку прафесію, гэта, а не іншае месца вучобы. Яны ўпэўненыя, што яны, бацькі, як ніхто, ведаюць, што трэба іх дзіцяці, што для яго лепш. І часта памыляюцца, дзейнічаюць насуперак яго сапраўдным інтарэсам. Любой цаной спрабуючы дасягнуць запаветнай мэты, яны часам прымушаюць дзіцяці адмаўляцца ад «свайго» выбару. І калі змогуць угаварыць, то часцей за ўсё вынік атрымліваецца сапраўды такі ж, як у іх не склалася, не атрымалася.

Уплываць на фарміраванне інтарэсаў, дапамагаць развіццю здольнасцяў трэба, але навязваць сваю волю, не трэба нават у тым выпадку, калі гэта выклікана самымі добрымі намерамі. Нельга вырашаць за дзяцей, нельга дапускаць, каб клопат аб дзецях ператвараўся ў “думанне” пра іх. Падлеткі надзвычаймаюць патрэбу ў дапамозе, парадзе, але ў той жа час яны лічаць сябе ўжо дарослымі і не церпяць дыктату, ціску. У апошнім выпадку можа паўстаць псіхалагічны бунт, які праяўляецца альбо ў форме бурнага разладу з бацькамі, праяўляецца ў імкненні зрабіць «на злосць» бацькам, хоць, часам, і насуперак сваім інтарэсам і схільнасцям, альбо ў форме поўнага пакоры з лёсам, глыбокай апатыяй.

Трэба знайсці «залатую сярэдзіну» паміж ініцыятывай дзіцяці і з вашым актыўным удзелам. Крайняя пазіцыя: «Няхай усё вырашае сам» і «Што ён без мяне вырашыць» - у канчатковым рахунку прывядуць да адчужэння паміж вамі.

Сярод умоў паспяховага ўзаемадзеяння бацькоў з дзіцем можна вылучыць наступнае:

 - веды бацькамі інтарэсаў і патрэбаў дзіцяці;

 - уменне ўмацаваць супрацоўніцтва ў дасягненні агульнай мэты;

 - мець зносіны з дзецьмі нестандартна, натуральна;

 - глыбока «па-сапраўднаму» адчуваць дзіцяці, быць гатовымі і здольнымі да суперажывання, станавіцца на пазіцыю дзіцяці, бачыць у ім асобу;

- уменне кіраваць сабой, сваім паводзінамі, пачуццямі, выключыць ва ўзаемаадносінах з дзецьмі грубасць, аўтарытарнасць, павучальнасць, панібрацтва;

- уменне патрабаваць, заахвочваць і караць.

Што ж можна параіць дзецям, якія вырашаюць «Кім быць?», як перасцерагчы іх ад памылак у выбары прафесіі?

Кажуць, на памылках вучацца. Яшчэ кажуць, лепш вучыцца на чужых памылках, чым на сваіх. Спынімся падрабязней на найбольш сустракаемых прычынах, якія прыводзяць да няправільнага выбару прафесіі. Іх можна ўмоўна падзяліць на тры групы:

1 група – недастатковая інфармаванасць аб прафесіях.

Апытанне паказвае, што арыентацыя школьнікаў у свеце прафесій даволі аднабокая, дыяпазон спецыяльнасцяў, на якія нацэльваюцца навучэнцы часта вельмі вузкі. Навучэнцы называюць у сваіх адказах усяго каля 20 прафесій у той час, як іх налічваецца каля 40 тысяч.

Школьнікі амаль не валодаюць інфармацыяй пра змест прафесіі. Хочуць быць бухгалтарамі, але далей фразы «бухгалтар налічвае зарплату» іх уяўленні аб гэтай прафесіі не ідуць.

Многія бацькі, на жаль, не могуць даць параду дзецям аб прафесійным выбары менавіта таму, што самі мала ведаюць аб прафесіях, аб іх патрабаваннях, аб правілах, якімі варта кіравацца пры вырашэнні такога важнага пытання, аб навучальных установах. Часта бацькі не задумваюцца над тым, ці будзе прафесія адпавядаць схільнасцям дзяцей, ці гатовыя яны маральна, сацыяльна, псіхалагічна адпавядаць патрабаванням прафесіі.

Знайдзіце і прачытайце разам спецыяльную літаратуру аб прафесіі, якая вас зацікавіла, азнаёмцеся з прафесіяграмай, пагаварыце з чалавекам гэтай прафесіі, наведайце разам навучальную ўстанову, дзе рыхтуюць гэтых спецыялістаў, даведайцеся аб перспектывах працаўладкавання і прафесійнага росту.

Дапамажыце дзіцяці суаднесці прафесійныя намеры з мінусамі прафесій. У ходзе такога супастаўлення вашадзіця стане думаць аб сваім выбары значна рэалістычней. Не так часта сустракаюцца старшакласнікі, якія разумеюць, што любая прафесія мае аб'ектыўныя мінусы. Вось толькі кароткі пералік такіх цяжкасцяў:

- складанасці з працаўладкаваннем;

- доўгі час прафесійнай падрыхтоўкі;

- цяжкасці ва ўзгадненні прафесійных і асабістых планаў;

- складанасці ў ацэнцы вынікаў працы (ці важна для вашага дзіцяці зрабіць што-небудзь і палюбавацца вынікамі сваёй працы і ён можа працаваць на будучыню);

- прафесійныя рызыкі для здароўя, як фізічнага, так і псіхалагічнага.

Другая група памылак звязана з няведаннем сябе, свайго здароўя, здольнасцяў, з няўменнем суаднесці іх з патрабаваннямі прафесій. Для правільнага выбару прафесіі неабходна разбірацца ў сабе, правільна ацэньваць свае слабыя і моцныя бакі, рэальна ацаніць здольнасці.

У многіх выпадках школьнікі неадэкватна ацэньваюць свае здольнасці. Да непажаданых наступстваў прыводзіць як іх пераацэнка, так і недаацэнка. У першым выпадку гэта можа прывесці да негатыўных вынікаў на ўступных іспытах або ў час вучобы ў ВНУ. У другім, замест жаданай спецыяльнасці, атрыманне якой звязана з праходжаннем вялікага конкурсу, нярэдка выбіраюць іншую, больш надзейную з пункту гледжання траплення ў ВНУ.

Любая прафесія прад'яўляе пэўныя і часам досыць жорсткія патрабаванні да асобы і арганізму працуючага, таму пры выбары прафесіі трэба ўлічваць стан здароўя. Навучэнцы часта схільныя пераацэньваць сваё здароўе, не заўважаць нязначныя з іх пункту гледжання «болькі». Ніхто лепш за бацькоў не ведае адхіленні ў стане здароўя дзяцей, таму ў пытанні прафесійнай прыдатнасці падлеткаў умяшанне бацькоў будзе цалкам дарэчы і нават неабходна, але зноў жа пры ўмове, што самі бацькі ведаюць медыцынскія супрацьпаказанні па прафесіях, якія цікавяць іх дзяцей.

Трэцяя група памылак – няведанне саміх правіл выбару прафесій.

Выбіраць па душы трэба не толькі прафесію, але і звязаны з ім вобраз жыцця і падыходзячы від дзейнасці. Для адных прафесій неабходная уседлівасць, для іншых характэрна пастаянная рызыка. Адзін чалавек не трывае манатоннасці, іншы не выносіць мітусні. Усё гэта трэба ўлічваць. Нельга ставіцца да прафесіі як да нечага вечнага, нязменнага.

 Не трэба паддавацца рэкламным стэрэатыпам, неабходна даведацца не толькі аб “прыгожым” баку прафесій, але і ценявым.

Не можа быць надзейным і матываваным выбар прафесіі або месца працы за кампанію з сябрамі, аднакласнікамі. Многія падлеткі пасля дзявятага класа ідуць у дзесяты з-за неўсвядомленай боязі расстацца са звыклым асяроддзем, многія не могуць ясна вызначыць сваю будучыню і цягнуцца да тых, хто больш упэўнена і смела робіць выбар. Атрымліваецца, што не выбіраюць сваю прафесію, а прафесію сябра.

Распаўсюджаная памылка як школьніка, так і бацькоў – аўтаматычны перанос цікавасці да школьнага прадмета на будучую прафесію, калі ўпэўненую дзясятку ці дзявятку па якімсьці са школьных прадметаў лічаць адзінай і дастатковай умовай паспяховага выбару прафесіі. Адна справа любіць кнігі і зусім іншае – быць настаўнікам без педагагічных здольнасцяў. Трэба ацэньваць пры выбары прафесіі і свае магчымасці.

Выбіраючы прафесію, шлях яе атрымання, падлеткі і бацькі часта выпускаюць з-пад увагі яшчэ адну немалаважную праблему – магчымасць працаўладкавання па абранай прафесіі пасля заканчэння навучальнай установы.

Гэта некаторыя распаўсюджаныя памылкі пры выбары прафесіі, веды іх зберагуць ад шматлікіх выпадковасцяў.

Вельмі важна дапамагчы дзіцяці зрабіць свой правільны выбар больш канкрэтным, хай ён разам з вамі паспрабуе пабудаваць план сваёй кар'еры. Магчыма, гэты план не будзе рэальным праектам, важна, што дзіця прадумаў зроблены выбар своечасова.

Зразумела, выбар прафесіі не абмяжоўваецца псіхалагічнай падтрымкай. Але на першых этапах самавызначэння дзіця мае патрэбу менавіта ў гэтай дапамозе. Зварот да прафесіянала – адно з лепшых рашэнняў.

Хочацца адзначыць, што да псіхолага звяртаюцца дзве катэгорыі бацькоў: тыя, якія не ведаюць, на каго перакласці адказнасць за прыняцце рашэння, і тыя, хто паспяхова садзейнічае самавызначэнню дзіцяці і імкнецца прымаць рашэнні, валодаючы вычарпальнай інфармацыяй.

Бацькі павінны памятаць, што якім бы жорсткім не станавілася жыццё, нельга ставіцца да выбару прафесіі, як да працы сапёра, пазбаўляючы дзіцяці права на памылку. Вядома, гэтая парада асабліва добрая, калі ваша дзіця пачынае задумвацца пра гэта задоўга да неабходнасці прымаць рашэнні. Але задача дарослых-навучыць дзіця прымаць рашэнні ў гэтай сферы, бо сучаснае жыццё такоеімклівае, што выбіраць прафесію і адукацыю прыйдзецца не раз.

Задача дарослага – дапамагчы падлетку сталець побач з ім, быць патрэбным свайму дзіцяці, а гэта значыць, быць заўсёды настроеным «на яго хвалю», не сыходзіць ад цяжкіх пытанняў, чуйна улоўліваючы найменшыя, але такія важныя перапады яго эмоцый. І дарослым, і дзецям трэба заўсёды памятаць, што чалавек «складаецца» з душы, цела і справы, якая яго корміць, апранае, сагравае. Выбірае ён не прафесію ў чыстым выглядзе, а нешта большае – прымальныя ўмовы і бяспеку працы, яго даход, сераду і «клімат» зносін, г. зн. узровень і лад жыцця.